20 april 2024

De Buitenpepers

over een stralende buurt in Den Bosch

De geschiedenis van De Buitenpepers: deel 2 – Waar komt de naam ‘Pepers’ vandaan?

5 min read

Door Ferd Sauter

In 2023 bestaat De Buitenpepers vijftig jaar. Speciaal voor onze buurt schrijft buurtbewoner Ferd Sauter drie artikelen over de geschiedenis van onze buurt en haar omgeving, vanaf de laatste ijstijd tot nu. In deel 2 gaan we terug naar de Tachtigjarige Oorlog (1568 tot 1648) en naar de eerste kadasterkaarten uit 1830 van het gebied waar onze buurt nu ligt. Daarop staan percelen met namen als ‘De Buiten Weiden’ en de ‘Eerste Groote Pepers’. Een combinatie van deze namen leidde rond 1973 tot de naam van onze buurt: De Buitenpepers. 

In deel 1 van deze artikelenreeks over de geschiedenis van onze buurt, kwam de historie van onze buurt aan de orde van de IJstijd tot de Middeleeuwen.

De Tachtigjarige Oorlog

Tijdens de Tachtigjarige Oorlog van 1568 tot 1648 maakte de stad ‘s-Hertogenbosch gebruik van ‘inundatie’  als verdedigingstactiek. Dat wil zeggen: het onder water zetten van de wijde omgeving. Dat zien we ook terug op de kaart uit 1585 met onderin de stadsmuren en -torens en bovenin de Maas. Afgebeeld wordt een slag bij Empel tussen Staatse (Hollandse) en Spaanse troepen.  Dit is de eerste kaart waarop de dijk tussen Orthen en Rosmalen duidelijk te zien is: iets rechts van het midden (met drie mannetjes erop) tussen de kerk van Orthen (links) en de kerk van Rosmalen (helemaal rechts). In 1629 slaat Frederik Hendrik een beleg rond ‘s-Hertogenbosch en hij neemt de stad in na een belegering van vijf maanden. Onderdeel van de belegering  is  een  grote  circa vijftig kilometer lange dijk (linie) rond de stad. De huidige Heinisdijk is onderdeel van deze linie. Verschillende wachtposten (‘redoutes’) zijn onderdeel van deze linie en die zien we nog terug als verhoogde en verbrede plekken aan de dijk. Zoals bij Herven 60A en bij de Bang & Olufsen-winkel van Tibosch aan de Reitscheweg.

Overstromingen

Deze kaart uit 1585 toont de inundatie ten noorden van ’s-Hertogenbosch:
de slag bij Empel tussen de Staatse (Hollandse) en de Spaanse troepen.

In het boekje ‘De verschrikkelijke watersnood langs de rievieren maas en waal’ van J. Pierlinck uit 1757 lezen we meer over een van de vele dijkdoorbraken destijds in onze buurt: ‘Te Orthen… heeft het bekommerlyk gestaan; de meeste Muren der Huizen, aan den Noordkant, zijn vernield en ingestort; de Dyk, waar in ook drie Breuken gevonden worden, eene bij het Huis van de Grindt, en twee aan de Hennis, stroomde doorgaans vier of vyf voeten (1 1/2e meter) over; hier was ook gene schuilplaats, als op Solders of Gebinten’.

Negen jaar inundatie

In de jaren 1830-1839 worden de polders rond ‘s-Hertogenbosch weer onder water gezet, wegens oorlogsdreiging uit België en Frankrijk. Ondanks herhaalde verzoeken van de Polder de Vliert (aan de zuidkant van de Hervense dijk) aan de ‘Opperbe-velhebber van de vesting ‘s-Hertogenbosch’, om ‘voor veelen enorme Schade en voor Sommigen geheele ruïne voor te koomen’, blijft deze inundatie negen jaar in stand. Ook een verzoek aan de koning om teruggaaf van grondbelasting heeft geen effect. Het polderbestuur schetst de omgeving: ‘Bouwlanden waarop de Bewooners van het arm, naburig Orthenen een groot gedeelte van Hintham en Rosmalen zonder andere middelen hun onderhoud gewinnen, voorts  eene aanzienlijke hoeveelheid Weilanden, zonder welke men zich stellig zeker van al het Vee te Orthen en te Hintham uit gebrek van voedsel zal moeten ontdoen, en eindelijk van eenige Hooilanden aan Ingezetenen dezer stad en voornamenlijk aan de Armen-fondsen toebehorende’.

Op een kadasterkaart uit 1858 vinden we
‘De Buiten Weiden’ en zeven ‘Pepers’.

De ‘Buiten Weiden’ en de ‘Pepers’

Rond 1830 verschijnen de eerste kadasterkaarten met perceelnamen en namen van eigenaren. Op een kadasterkaart uit 1858 (rechts) zie je bovenaan ‘De Orthensche Schans’ (Fort Orthen) en ‘Herven Gehucht’ (waar nu restaurant D’n Boerderij is). Daartussen is de plek van de huidige Buitenpepers en daar vinden we ‘De BuitenWeiden’ en de ‘Eerste Groote Pepers’, ‘Tweede Groote Pepers’ tot en met ‘Zevende Pepers’. Een combinatie van deze oude namen heeft geleid tot de naam van onze buurt: De Buitenpepers. De naam ‘Pepers’ komen we overigens al in het jaar 1562 in de archieven tegen (‘Bosch Protocol’): ‘…lant genaamt Den Pepers’.

En wat zijn dan de ‘Pepers’?

Rest nog te verklaren wat er bedoeld wordt met ‘Pepers’ en daar is in onze buurt-WhatsApp-groep al heel wat discussie over geweest. In het tijdschrift ‘Onze Taal’ worden connecties gelegd met planten als waterpeper of mattenbies, die inderdaad op natte plaatsen groeien, maar het blijft een beetje giswerk. In het ‘Veldnamenregister van ‘s-Hertogenbosch’ staat ‘pepers = oude naam voor tuinderij, moestuin’. En in het ‘Woordenboek Nederlandse Taal’ staat naast de gebruikelijke peper uit Indië ook ‘als benaming voor het tweede meel dat van de boekweit wordt afgepeld. Zo genoemd wegens de grauwe kleur’.

Tegenwoordig groeit er op de Tiboschakker op de hoek van de Balkweg en Bruistensingel ook weer boekweit. Vroeger ook? Kortom, het is mij nog niet duidelijk waar de naam ‘Pepers’ vandaan komt. Serieuze reacties zijn welkom.

Op de kaart hierboven zien we ook het gehucht Herven, dat onder Orthen hoorde (westen van de Balkweg); Heinis was een gehucht dat bij Rosmalen hoorde en lag ongeveer op de plek waar nu de dijk de Reitscheweg kruist en waar de au-to’s van de A2 voorbij razen. Het huidige natuurgebied wordt nu in zijn geheel meestal ‘De Heinis’ genoemd, ook het westelijke deel.

Redoute en Noordpool

De heuvel ten westen van de volks-tuintjes, waar nu een wit huis staat, vinden we in 1832 terug als ‘fortifi-catie’. Later wordt dat ‘de redoute te Herven’ genoemd. Het heeft nooit echt dienst gedaan en in 1886 verloor het de functie van verdedigingswerk. Daarna werd het een jeugdhuis en later woonhuis van schilder Titselaar. In 1907 start de bouw van de boerderij ‘De Noordpool’, de boerderij van de familie Tibosch. Marinus Tibosch had drie winters daarvoor met steekschop, paard en boerenkiepkar de omgeving opgehoogd met zand uit Rosmalen. Als de aannemer ‘de Zwarte Creij’ ‘s morgens naar deze boerderij moest, zei hij: ‘Ik ga naar de Noordpool’, omdat het daar koud en afgelegen was. Met Kerstmis 1920 is er een overstroming van de dijk, waarbij het water tot aan de dakgoot van ‘De Noordpool’ klotst en de familie Tibosch  tot februari moet vluchten naar Berlicum. Het jaar daarop is het een goed grasjaar, vanwege bemesting door het Maaswater.

Deel 3 en bronnen bij deze artikelen

In het derde en laatste deel van deze reeks komt de bouw van De Buitenpepers ter sprake.

Aanvullingen of vragen mail je naar gierzwaluw.bp@gmail.com Alvast bedankt voor jouw reactie.

Voor dit artikel zijn de volgende bronnen geraadpleegd:

Meer van deze verhalen

3 min read

Hangjongeren voor de hal van de ‘Buitenpepersflat’                          

2 min read

Download de Pepernoot, ons buurtblad uit juni 1984, interview met Ria Zwijenberg

1 min read

Wat zijn onze wensen voor de bewoners van de 100-jarige Buitenpepers in 2073?

2 min read

Buurtfeest ’50 Jaar De Buitenpepers’ en PeperOlympiade: méér dan een succes dankzij de inzet van tientallen vrijwilligers